روش های مختلف جهت یابی در طبیعت - مدرسه سما

به گزارش مدرسه سما، جهت یابی بدون استفاده از قطب نما یا جی پی اس، یکی از کارهای مهمی است که شما اگر اهل طبیعت گردی یا کوهنوردی هستید حتما باید آن را یاد بگیرید تا در شرایط اضطراری بتوانید خود و گروهتان را نجات بدهید.

فرض کنید که در یک سفر به کوه، جنگل یا بیابان به هر دلیلی گروه را گم نموده اید، یا وسایل جهت یابی مانند جی پی اس و قطب نمایتان را از دست داده اید. این شرایط بسیار سختی است که هیچ کس نمی خواهد در آن قرار بگیرد، اما اگر شما آموزش های ساده جهت یابی را دیده باشید به راحتی می توانید جهت خود را پیدا کنید و خود را به جاده یا نزدیک ترین روستا برسانید. در ادامه مطلب می خواهیم چند روش جهت یابی در طبیعت بدون وسایل را به شما آموزش دهیم.

جهت یابی به یاری ستاره قطبی

در شب می توان به یاری ستاره ها و ماه جهت یابی نمود که البته برترین روش از طریق ستاره قطبی است. برای تماشا ستاره قطبی در آسمان شب ابتدا بایستی ستارگان دب اکبر یا ستارگان ذات الکرسی را پیدا نمود. ستاره دب اکبر (خرس بزرگ، هفت برادران و ملاقه ای از دیگر اسامی این مجموعه ستاره است) مجموعه هفت ستاره بوده که به شکل ملاقه در آسمان دیده می شوند. اگر فاصله دو ستاره لبه آبریز ملاقه را یک برابر در نظر گرفته و آن را پنج برابر کنید به ستاره ای می رسید که نسبت به ستارگان اطراف خود پر نورتر است. این ستاره قطبی بوده و دقیقاً بالای قطب شمال است. تقریباً قرینه ستاره قطبی با دب اکبر ستارگان ذات الکرسی که به آن ام دبلیو (مجموع پنج ستاره که به دلیل چرخش در آسمان شبیه M و گاهی اوقات W است) هم می گویند، بوده و اگر ستاره وسط حرف لاتین ( M یا W) در جهت مستقیم فاصله بین دو ستاره را پنج برابر بنمایید به ستاره قطبی می رسید.

صورت های فلکی ذات الکرسی و دبّ اکبر نسبت به ستارهٔ قطبی تقریباً روبه روی یکدیگر و دور ستاره قطبی خلاف جهت عقربه های ساعت می چرخند. اگر یکی از آن ها پشت کوه پنهان بود، با دیگری می توان ستاره قطبی را یافت. فاصله هر کدام از این دو صورت فلکی تا ستاره قطبی تقریباً برابر است.

اگر برای یافتن ستاره ها در آسمان از نقشه ستاره یاب (افلاک نما) استفاده می کنید، به خاطر داشته باشید که ستاره یاب ها موقعیت ستاره ها را در زمان، تاریخ و موقعیت جغرافیایی (طول و عرض جغرافیایی) خاصی نشان می دهند.

هر چه از استوا به سوی قطب شمال برویم، ستاره قطبی در آسمان بالاتر (در ارتفاع بیشتر) دیده می شود. یعنی ستاره قطبی در استوا (عرض جغرافیایی صفر درجه) تقریباً در افق دیده می شود، و در قطب شمال (عرض جغرافیایی 90 درجه) تقریباً بالای سر (سرسو، سمت الرّأس، رأس القدم) دیده می شود. بالاتر از عرض جغرافیایی 70 درجه شمالی عملا نمی توان با ستاره قطبی شمال را پیدا کرد.

جهت یابی با هلال ماه

اگر به هر دلیلی نمی توانید ستاره ها را ببینید، می توانید از ماه برای جهت یابی بهره ببرید. هلال ماه کهنه (نیمه دوم ماه قمری)

ماه به شکل هلال باریکی تولد می یابد و در نیمه های ماه قمری به قرص کامل تبدیل می شود. سپس در جهت مقابل هلالی می شود. در نیمه اول ماه های قمری قسمت خارجی ماه (تحدب و کوژی ماه، برآمدگی و برجستگی ماه) مانند پیکانی جهت غرب را نشان می دهد. در نیمه دوم ماه های قمری، تحدب ماه به سمت مشرق است.

اگر خطی از بالای هلال به پایین آن وصل کنیم و ادامه دهیم، در نیمه اول ماه قمری شکل p و در نیمه دوم شکل q خواهد داشت.

کره ماه در نیمه اول ماه های قمری پیش از غروب آفتاب طلوع می کند و در نیمه دوم پس از غروب، تا انتها ماه پس از نیمه شب طلوع می کند.

پیدا کردن جنوب از طریق ماه

اگر خطی فرضی میان دو نوک تیز هلال ماه رسم نموده و آن را تا زمین ادامه دهید، تقاطع امتداد این خط با افق، نقطه جنوب را [در نیم کره شمالی زمین] نشان می دهد.

این روش جهت یابی چندان دقیق نیست، ولی حداقل هدایت تقریبی را فراهم می سازد. در زمان قرص کامل نمی توان از این روش استفاده کرد. وقتی ماه به صورت قرص کامل است، می توان به یاری حرکت ظاهری ماه (که از مشرق به طرف مغرب است) جهت یابی کرد.

حرکت ظاهری ماه در آسمان از شرق به غرب است

خوشه پروین: دسته اى (حدود ده تا پانزده) ستاره، به شکل خوشه انگور، در یک جا مجتمع هستند که به آن مجموعه خوشه پروین می گویند. این ستارگان مانند خورشید از شرق به طرف غرب در حرکت اند، ولى در همه حال دُمِ آن ها به طرف مشرق است.

ستارگان بادبادکی: حدود هفت -هشت ستاره در آسمان وجود دارد که به شکل بادبادک یا علامت سوال می باشند. این ستارگان نیز از شرق به غرب حرکت می نمایند، و در همه حال دنباله بادبادکى آنها به طرف جنوب است.

کهکشان راه شیری توده عظیمی از انبوه ستارگان است که تقریباً از شمال شرقی به جنوب غربی امتداد یافته است. در شمال شرقی این راه باریک است، و هر چه به سمت جنوب غربی می رود، پهن تر می شود. هر چه به آخر شب نزدیک تر می شویم، قسمت پهن راه شیری به طرف مغرب منحرف می شود.

جهت یابی از طریق حرکت خورشید

خورشید تقریباً از شرق طلوع و در غرب غروب می کند. این موضوع را همه می دانند؛ ولی این مطلب فقط در اوایل بهار و پاییز صحیح است و در زمان های دیگر محل طلوع و غروب خورشید نسبت به شرق و غرب مقداری انحراف دارد. در تابستان شمالی تر از شرق و غرب و در زمستان جنوبی تر از شرق و غرب است. در اوایل تابستان و زمستان محل طلوع و غروب خورشید حداقل 5/23 درجه با محل دقیق شرق و غرب اختلاف دارد (به دلیل اختلاف مداری زمین با همین زاویه) که این مقدار اصلاً قابل چشم پوشی نیست. از این رو این روش نسبتاً غیر دقیق است، تنها جایی که همواره خورشید از شرق طلوع و در غرب غروب می کند استوا است. در نیمکره شمالی در هنگام ظهر نجومی، خورشید دقیقاً در جهت جنوب است و سایه اجسام رو به شمال می افتد. ظهر نجومی در موقعیت جغرافیایی شما هنگامی است که خورشید به بالاترین نقطه خود در آسمان می رسد. در این هنگام سایه شاخص به حداقل خود می رسد و پس از آن دوباره افزایش می یابد. حرکت خورشید از شرق به غرب است و این نیز می تواند روشی جهت یافتن جهت های جغرافیایی باشد.

جهت یابی با ساعت

اگر ساعت مچی عقربه دار را در کف دست به حالت افقی نگه داریم طوری که عقربه ساعت شما به طرف خورشید اشاره کند در این حالت نیمساز زاویه ای که بین عقربه ساعت شما و عدد 12 تشکیل شده جهت جنوب را نشان می دهد. اینکه گفته می شود عقربه ساعت به طرف خورشید اشاره کند یعنی اینکه اگر چوب کبریتی را در مرکز ساعت قرار دهیم سایه آن موازی با سایه عقربه و برعکس آن باشد یا اینکه سایه عقربه ساعت شمار درست در زیر آن قرار بگیرد یا اگر چوبی ده - پانزده سانتی متری را در زمین به صورت عمودی قرار دهیم، ساعت طوری روی زمین قرار گرفته باشد که عقربه ساعت شمارش موازی با سایه چوب باشد.

دلیل اینکه زاویه بین عقربه و ساعت 12 را نصف می کنیم این است که وقتی زمین یک دور به دور خورشید می شود، ساعت ما دو دور کامل چرخیده است. این روش وقتی صحیح است که ساعت مورد نظر درست تنظیم شده باشد یعنی اگر در بهار و تابستان ساعت ها را یک ساعت به جلو می بریم باید اول آن را تصحیح کنیم سپس این عمل را انجام دهیم. بعلاوه در همه سطح کشور ساعت یکسانی وجود ندارد مثلاً در ایران حدود یک ساعت متغیر است.

ساعت صحیح هر مکانی در واقع همان ساعتی است که در هنگام ظهر نجومی ساعت 12 را نشان دهد. در واقع برای معین دقیق جهت های جغرافیایی ساعت باید طوری تنظیم شده باشد که هنگام ظهر جنوبی ساعت 12 را نشان بدهد. روش ساعت مچی تا 24 درجه امکان خطا دارد، برای دقت بیشتر باید از آن در عرض جغرافیایی 40 تا 60 درجه استفاده کرد؛ هر چند در عرض جغرافیایی 5/23 تا 5/66 نتیجه قابل قبولی می دهد. هر قدر زمان به کار بردن روش به ظهر نزدیک تر باشد دقت آن بیشتر است.

* کشور ما دارای عرض جغرافیایی 36 تا 39 درجه است.

جهت یابی از طریق سایه

یکی از دقیق ترین روش ها استفاده از سایه و خورشید است. در این روش به یک آسمان صاف و مقداری زمان احتیاج داریم. در این روش از طریق ای برای مقدار گیری جهات احتیاج نیست. تنها به یک چوب صاف به طول یک متر و دو قطعه چوب یا سنگ کوچک نوک تیز و یک تکه نخ یا طناب احتیاج داریم. در صبح و کمی قبل از ظهر، درجه بندی را آغاز می کنیم. چوب بلند را به صورت قائم در زمین فرو می کنیم. زمین اطراف چوب باید افقی و هموار باشد. حال یکی از چوب های کوچک را در زمین و درست در جایی که سایه چوب بلند تمام می شود، فرو می کنیم. طناب را به پایه چوب بلند بسته و سر دیگر آن را به چوب بلند نوک تیز می بندیم به صورتی که وقتی طناب را کاملاً می کشیم، چوب نوک تیز به قطعه دیگری که در خاک فرو نموده ایم برسد. حال به یاری چوب نوک تیز یک نیم دایره بر روی زمین می کشیم و تا بعدازظهر صبر می کنیم. در طول روز سایه کوتاه و کوتاه تر شده و از ظهر به بعد دوباره بر طول آن افزوده می شود. در ظهر و هنگامی که سایه در کوتاه ترین حالت خود قرار گرفته است بر روی نیم دایره راستای سایه را علامت می زنیم. در این حالت سایه راستای شمال را نشان می دهد. انتها سایه بلند می شود و دوباره به نیم دایره رسم شده می رسد. این نقطه را با چوب نوک تیز علامت می زنیم. اگر طناب یا ریسمانی برای رسم دایره نداشتیم می توان از یک چوب صاف بلند یا هر وسیله دیگری که بتوان با آن یک نیم دایره رسم کرد استفاده کرد.

ساخت قطب نمای طبیعت (سنجاق مغناطیسی)

روش دیگری که می توان برای تعیین کردن راستای شمال و جنوب استفاده کرد، ساختن یک قطب نمای ساده است. برای این کار احتیاج به یک سنجاق آهنی و یک لیوان آب است. سنجاق باید سبک باشد تا روی آب شناور بماند. می توان از یک کاغذ یا برگ درخت در زیر آن استفاده نمود تا سنجاق به زیر آب فرو نرود. البته با چرب کردن سنجاق به یاری روغن نیز می توان از فرو رفتن آن جلوگیری کرد.

چنانچه سنجاقی که به کار می بریم مغناطیسی باشد در این حالت آن را روی آب قرار می دهیم و سنجاق می چرخد و برای ما راستای شمال - جنوب را نشان می دهد. اما اگر سنجاق مغناطیسی نباشد باید به یاری یک پارچه پشمی آن را مغناطیسی کنیم و سپس این روش را به کار بگیریم. این روش دارای اشکالی است، تنها راستای شمال - جنوب را تعیین می کند و برای ما محل شمال یا جنوب را تعیین نمی کند و ما باید به یاری روش های دیگر محل قطب ها را تعیین کنیم یا آنها را حدس بزنیم.

جهت یابی با یاری لانه مورچه ها

اگر قطب نما همراه نداشته باشید و هوا هم ابری باشد مورچه ها می توانند جهت ها را به شما نشان دهند. مورچه ها خاک لانه خود را به سمت شرق می ریزند تا هنگام روز به عنوان سایه بانی برایشان عمل کند. مورچه ها خاک را از لانه بیرون می ریزند تا ذخیره گاه خود را وسیع تر نمایند و آن را سمت شرق می ریزند تا هنگام روز راحت تر کار خود را انجام دهند. بدیهی است با شناختن شرق جهات دیگر را نیز به راحتی تشخیص می دهید.

جهت حرکت رودخانه ها

بسیاری از رودها و نهرها در نیم کره شمالی زمین رو به جنوب سرازیر هستند؛ یعنی رو به استوا. این فرایند عمومی رودها است، ولی همواره درست نیست. مثلاً رود نیل که تماماً در نیم کرهٔ شمالی است به سوی شمال جریان دارد و به مدیترانه می ریزد.

جهت یابی با تنه بریده شده درخت

اگر جایی باشیم که کنده درخت بریده شده وجود داشته باشد می توان به یاری حلقه های سنی درخت، جهت یابی کرد؛ به طوری که آن سمت از درخت که حلقه های سنی آن تداخل بیشتری با هم دارند شمال را نشان می دهد .

اگر مقطع درخت بریده شده اى را نگاه کنید، تعدادى دایره هم مرکز را مشاهده خواهید کرد که هر یک از آنها نشان دهنده یک سال عمر درخت است. درختى که به طور دائم آفتاب به تنه اش بتابد، دایره هاى نشان دهنده عمر آن درخت در یک سمت به هم نزدیک تر شده و در سمت دیگر از هم دور خواهند بود. سمتى که دوایرش از هم دورتر هستند، سمت جنوب است (به دلیل تابش زیاد آفتاب و رشد بیشتر آن) و سمتى که دوایرش به هم نزدیک ترند ، سمت شمال است. لازم به یاد آورى است که در نیمکره جنوبى، جهت ها عکس این شرایط خواهد بود.

جهت یابی از طریق برف و ماسه بیابان

موج های پستی بلندی های برف در منطقه ها قطبی جهت باد را نشان می دهند. البته گاه به خاطر آن که این موج ها خیلی کوچک اند و از چند سانتی متر تجاوز نمی نمایند، برای یافتن بادِ غالب نمی توانند یاری کار باشند، زیرا می توانند با هر باد تند موضعی به سرعت تشکیل شوند. در هوای برفی، آن طرف از اجسام که برف بیشتری در آن جمع شده است شمال را نشان می دهد. لازم به شرح است که جمع شدن برف بیشتر در یک نقطه می تواند در اثر توپوگرافی (پستی ها و بلندی های سطح) زمین باشد لذا این روش، روش چندان مناسبی در جهت یابی نیست.

در بیابان ها انواع مختلف تلماسه ها وجود دارند که شکل آن ها جهت باد غالب را نمایان می سازد؛ بعلاوه در خصوص تل یخ های قطب، در منطقه های که به شدت پوشیده از برف اند، باد غالب توده های برف را می راند و آن ها را تبدیل به تل های برآمده ای می سازد. این تل ها از چند سانتی متر تا یک متر ارتفاع دارند و موازی باد غالب تشکیل می شوند. در واقع برف از لحاظ فیزیکی شبیه ماسه عمل می کند.

جهت یابی از طریق یک شاخص (چوب)

چوب یا میله نسبتاً صافی به طول نیم یا یک متر را به صورت عمودی در زمین صاف قرار دهید. نوک سایه شاخص را روی زمین علامت گذاری کنید. 10 تا 20 دقیقه بعد نوک سایه چند سانتی متر جابجا شده است. محل نو آن را علامت گذاری کنید. از آنجا که جهت حرکت ظاهری خورشید در آسمان از شرق به غرب است جهت حرکت سایه اش در روی زمین از غرب به شرق است (در نیمکره شمالی سایه ها ساعت گَرد است). اگر دو نقطه علامت گذاری شده را به هم وصل کنیم جهت شرق و غرب را تعیین می کنیم. نقطه اول غرب و نقطه دوم شرق است. حال اگر طوری بایستیم که پای چپ ما روی نقطه اول و پای راستمان روی نقطه دوم باشد روبرویمان شمال و پشت سرمان جنوب است.

قبله یابی در طبیعت

برای یافتن قبله اول باید یک چوب یک متری یا کوتاه تر را به عنوان شاخص بیابید، شاخص را در زمین فرو کنید. انتهای سایه شاخص را روی زمین، علامت گذاری کنید سپس به مدت 15 الی 20 دقیقه صبر کنید تا سایه شاخص چند سانتی متر حرکت کند و دوباره انتهای سایه شاخص را نشانه گذاری نمایید. حال یک خط مستقیم میان این دو نقطه علامت گذاری شده بکشید. این خط امتداد شرقی غربی را نشان می دهد. حالا پای راست خود را بر روی نقطه اول و پای چپ خود را روی نقطه دوم قرار دهید. در این حالت روبروی شما، جهت تقریبی جنوب را نشان می دهد. برای پیدا کردن قبله، ضروری است هنگامی که روبروی جنوب ایستاده اید، اندکی به سمت غرب (سمت راست خود) بچرخید.

آیا تا به حال تجربه جهت یابی در طبیعت را داشته اید؟ آیا این کارها را به طور آزمایشی تست نموده اید؟ لطفا نظرات خود را با ما و سایر خوانندگان محترم مدرسه سما در میان بگذارید.